Specyfika zbiorów Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego
Zbiory cieszyńskiej Pracowni PAE są bogate i różnorodne. Obejmują wielotysięczne kwestionariusze, ankiety, fotografie, mapy oraz inne archiwalia stanowiące istotną część dorobku etnologicznego, dokumentując dziedzictwo kulturowe wsi polskiej, począwszy od końca lat 40. XX wieku. Ukazują one różne aspekty codzienności mieszkańców wsi nie tylko na terenach tzw. rdzennej Polski, ale też na obszarach, na których w wyniku zmian powojennych doszło do przerwania ciągłości kulturowej (tzw. ziemie zachodnie i północne). Większość z tych archiwaliów jest nieznana szerszej w obiegu naukowym, a reprezentuje unikatową wartość dokumentacyjną.
Kryteria doboru obiektów do digitalizacji
Na pierwszym etapie realizacji omawianego przedsięwzięcia, ze względu na wielkość zasobów atlasowych, do cyfryzacji wybrano niektóre obiekty, kierując się podstawowymi zasadami digitalizacji materiałów archiwalnych, związanymi z określeniem stanu posiadanych zbiorów. W tym przypadku pod uwagę wzięto trzy kryteria: po pierwsze – wytypowano obiekty o największej wartości historycznej, po drugie – obiekty znajdujące się w złym stanie zachowania, po trzecie – obiekty nieudostępniane ze względu na zagrożenie uszkodzeniem lub zniszczeniem fizycznym w rezultacie udostępniania. Niektóre z prezentowanych kolekcji spełniały jednocześnie trzy z wymienionych kryteriów (np. ankiety z zielnikami).
Jeszcze przed złożeniem fiszki projektowej ustalono, że prace digitalizacyjne będą dotyczyły trzech obszernych kolekcji etnograficznych. Szacowano wtedy, że największa z nich obejmie około 15 000 fotografii wykonanych w trakcie badań terenowych, druga, mniej liczna – 770 opublikowanych map atlasowych, trzecia – ponad 200 ankiet poświęconych zbieractwu roślin dziko rosnących, zawierających niekiedy zielniki. Stwierdzono jednoznacznie, że wszystkie omawiane kolekcje są warte udostępnienia, gdyż posiadają szczególną wartość historyczną, zwłaszcza z perspektywy historii kultury wsi, oraz są najbardziej charakterystyczne dla etnograficznej działalności atlasowej w Polsce. Udostępnienie fotografii i zielników, ze względu na zły stan ich zachowania, musiało zostać poprzedzone stosownymi pracami ratunkowymi.
Technika digitalizacji zbiorów
Większość prac dotyczących sporządzania cyfrowych kopii odbywała się w Pracowni Digitalizacyjnej Polskiego Atlasu Etnograficznego w Cieszynie, znajdującej się w sąsiedztwie poprzedniej Pracowni PAE (w tym samym budynku – Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji). Za skanowanie odpowiedzialni byli: K. Firla, A. Pieńczak, M. Rauszer oraz J. Szczyrbowski.
Wyposażenie nowo powstałej pracowni umożliwiło skopiowanie blisko 13 500 obiektów: fotografii i map atlasowych (opublikowanych na łamach „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego”), za pomocą skanera, oraz ankiet z zielnikami, za pomocą aparatu fotograficznego – cyfrowej tzw. lustrzanki, przy zachowaniu odpowiednich parametrów technicznych. Ze względu na brak skanera wielkoformatowego postanowiono skorzystać z infrastruktury pracowni digitalizacyjnej Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, w której zeskanowano 372 mapy wielkoformatowe opublikowane w tomach „Komentarzy…” (1958–1971), znajdujących się między innymi w zasobach tamtejszej biblioteki.
Biorąc pod uwagę walory dokumentacyjne, przyjęto model digitalizacji masowej, a więc bez względu na jakość techniczną obiektów. Na przykład niektóre z fotografii znajdujących się w Archiwum są nieostre, niewłaściwie skadrowane, prześwietlone czy częściowo zniszczone (widoczne zacieki), stanowią jednak integralną część dokumentacji atlasowej i jak pozostałe są prezentowane na platformie Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego.
Tak zwanym obiektom analogowym oraz wykonanym kopiom cyfrowym przydzielono nowe numery inwentarzowe, które wraz z pozostałymi metadanymi wprowadzano do kolejnych kart według schematu Dublin Core (DC).
Wykonanych kopii nie poddano żadnej obróbce graficznej, poza niezbędnym kadrowaniem (w przypadku fotografii atlasowych i map zostawiono niewielki obszar tła, tzw. ramkę).
Z otrzymanych plików cyfrowych utworzono zarówno kopie robocze (format TIFF), jak i kopie przeznaczone do udostępniania, o niższych parametrach graficznych (format JPEG). Cyfrowe kopie ankiet z zielnikami, z myślą o efektywnej prezentacji danych na platformie cyfrowej PAE, przekształcono w format PDF, umożliwiający zestawienie przy karcie obiektu wszystkich arkuszy ankiet wypełnionych w przypadku danej miejscowości. Fotografie atlasowe oraz ankiety publikowane w internecie zostały dodatkowo opatrzone znakiem wodnym prezentującym logotyp Polskiego Atlasu Etnograficznego.
Po zakończeniu digitalizacji, redakcji oraz gruntownej weryfikacji danych zawartych w kartach obiektów, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym (redakcja cyfrowa: A. Pieńczak, E. Diakowska-Kohut) omawiane kolekcje elektroniczne udostępniono na platformie cyfrowej PAE (czerwiec 2017 roku).
Parametry techniczne plików cyfrowych znajdujących się w bazach PAE
Mapy opublikowane
BAZA WEWNĘTRZNA (Archiwum PAE w Cieszynie): sposób digitalizacji: skanowanie (bez korekcji), format: TIFF, rozdzielczość: 600 dpi, głębia w bitach: 8 (mapy czarno-białe), 24 (mapy kolorowe), znak wodny: brak, rodzaj urządzenia skanującego: skaner płaski.
BAZA ZEWNĘTRZNA (internet): sposób digitalizacji: skanowanie (bez korekcji), format: JPEG, rozdzielczość: 300 dpi, głębia w bitach: 8 (mapy czarno-białe), 24 (mapy kolorowe), znak wodny: brak, rodzaj urządzenia skanującego: skaner płaski.
Fotografie atlasowe
BAZA WEWNĘTRZNA (Archiwum PAE w Cieszynie): sposób digitalizacji: skanowanie (bez korekcji), format: TIFF, rozdzielczość: 800 dpi, głębia w bitach: 48, znak wodny: brak, rodzaj urządzenia skanującego: skaner płaski.
BAZA ZEWNĘTRZNA (internet): sposób digitalizacji: skanowanie (bez korekcji), format: JPEG, rozdzielczość: 300 dpi, głębia w bitach: 24, znak wodny: logotyp Polskiego Atlasu Etnograficznego, rodzaj urządzenia skanującego: skaner płaski.
Ankiety z zielnikami
BAZA WEWNĘTRZNA (Archiwum PAE w Cieszynie): sposób digitalizacji: reprodukcja fotograficzna (bez korekcji), format: JPEG, CR2, rozdzielczość: 800 dpi, głębia w bitach: 48, znak wodny: brak, rodzaj urządzenia skanującego: aparat cyfrowy o rozdzielczości 22 megapiksele.
BAZA ZEWNĘTRZNA (internet):sposób digitalizacji: reprodukcja fotograficzna (bez korekcji), format: PDF, rozdzielczość: 300 dpi, głębia w bitach: 24, znak wodny: logotyp Polskiego Atlasu Etnograficznego, rodzaj urządzenia skanującego: aparat cyfrowy o rozdzielczości 22 megapiksele.
Opracowała Agnieszka Pieńczak